حسین بن سعید اهوازی

حسین بن سعید اهوازی، از محدثان و راویان مورد اعتماد شیعه در قرن سوم هجری و یکی از یاران امام رضا و امام جواد و امام هادی (علیهم السلام) می باشد. او در اکثر میدانهای علمی همچون تفسیر، علوم قرآن، تاریخ، اخلاق و فقه، دارای تخصص و صاحب اثر بوده است. کتاب «المؤمن» و کتاب «الزهد» از جمله آثار اوست.

زندگی‌نامه

ابومحمد حسین بن سعید بن حماد بن مهران اهوازی، در شهر کوفه قدم به عرصه وجود نهاد و پس از چندی به اتفاق برادرش «حسن» به اهواز منتقل شده و مدتی در آنجا بسر برد؛ شاید معروف شدن وی به حسین اهوازی نیز به همین علت باشد. از آن پس راه شهر قم را در پیش گرفت و به سوی آن دیار شتافت و تا آخر عمر خویش در آنجا بسر برد.

زمان ولادت وی دقیقا مشخص نیست، ولی با عنایت به این مطلب که احمد برقی و شیخ طوسی هر یک در رجال خود او را از اصحاب امام رضا (علیه السلام) به حساب آورده اند، و دوران حیات آن امام همام نیز تا سال ۲۰۳ هجری ادامه داشته است، می توان گفت که تاریخ ولادت او به اواخر سده دوم هجری برمی گردد.

اغلب رجال نویسان، همانند مرحوم کشی و شیخ طوسی نیاکان حسین اهوازی -به ویژه «حماد بن سعید»- را از موالیان امام چهارم، حضرت علی بن الحسین (علیه السلام) به شمار آورده اند. او برادری بنام «حسن بن سعید» داشته، که در عرصه علوم و معارف آن عصر، دارای شخصیت والائی بوده است، حسن بن سعید دارای تألیفات و تصنیفات فراوان بوده، و همانند برادرش در بسیاری از معارف و دانشهای زمان خود، از زمره پیشتازان آن میدان به شمار می آمده است. نام حسن بن سعید در میان کتابهای رجالی، بویژه نوشته هایی که از متون نخستین علم رجال بحساب می آید، اغلب در کنار برادرش ذکر شده، و رجال نویسان به شرح حال آندو با هم پرداخته اند.

عصر حیات این راوی و عالم برجسته شیعی با روزگار سه تن از امامان معصوم (امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام) مصادف بوده است. او از این فرصت بدست آمده، نهایت تلاش را در جهت کسب معارف و درک فیوضات فراوان از پیشگاه خاندان امامت و ولایت، بکار بسته و بدینوسیله بر رشد و بالندگی شخصیت علمی و معنوی خود افزوده است.

او در آخرین لحظات عمر خویش در منزل شاگرد خود حسین بن حسن بن ابان به سر می برد و کتابهای خود را نیز به او وصیت کرد و سرانجام از همان خانه روحش به ملکوت اعلی پیوست و بدرود حیات گفت. به گفته اکثر دانشمندان علم رجال حسین بن سعید در شهر قم وفات یافت، اما از محل دفن او و زمان وفات او تاریخ دقیق و روشنی در دست نیست. اگرچه عمر رضا کحاله در «معجم المؤلفین» او را تا سال ۳۰۰ هجری دارای حیات دانسته است، ولی بعید به نظر می رسد، مگر آنکه وی را دارای عمری طولانی بالغ بر ۱۱۰ سال بدانیم.

شخصیت علمی

حسین بن سعید اهوازی محدث بزرگوار و فقیه و دانشمند عالیقدر آوازه شیعه است. وی از راویان بزرگ حدیث و از مشایخ جلیل القدر روایتی بشمار می آید. روایات وی از اعتبار و شهرت خاصی در میان فقهای شیعه برخوردار است و در بسیاری از مجموعه های بزرگ روایی مانند کتب اربعه از وی روایت نقل شده و به احادیث او استناد می گردد.

در کتب رجال شیعه، حسین بن سعید به عنوان یکی از مفاخر حدیث و شاگردان موثق و مورد احترام سه تن از ائمه اطهار (علیهم السلام)، نام بردار است، و همه جا به نیکی و عظمت و عدالت و وثاقت و تألیفات نیکو شناخته شده است.

معمولاً در کتب رجال از وی و برادر بزرگش «حسن» به خصوص هنگام نام بردن از تالیفات حسین، یکجا نام می برند و می نویسند: «حسن و حسین بن سعید اهوازی» سی کتاب مشهور به «حسین» را کار هر دو برادر می دانند، با این فرق که «حسن» تالیفات بیشتری داشته است. ولی چون نام «حسین» بیشتر بر سر زبان و قلم فقها و محدثین بوده و هست، و سی کتاب معروف دو برادر به نام «کتب حسین بن سعید» شهرت دارد.

ابن ندیم (م، ۳۸۵ ق) در کتاب «فهرست» خود، ضمن شمارش مؤلفان شیعه از هر دو برادر نام برده و می نویسد: «حسن و حسین اهوازی، فرزندان سعید، از مردم کوفه، و موالی علی بن الحسین علیه السلام و هر دو برادر از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده اند. دانش این دو برادر در زمان خود از هر دانشمند دیگری در فقه و آثار و مناقب و سایر علوم وسیع تر بود. این دو پسران سعید بن حماد بن سعید می باشند که با ابوجعفر ابن الرضا (امام محمد تقی علیه السلام) نیز مصاحبت داشتند. حسین مؤلف این کتاب هاست...». سپس ۱۲ کتاب او را نام می برد.

آیت الله خوئی می نویسد: «حسین بن سعید» در اسناد بسیاری از روایات که بالغ بر ۵۰۲۶ مورد می گردد، واقع شده است». از تعداد روایات نقل شده از حسین بن سعید، به خوبی می توانیم پی به کوشش این محدث بردبار پی ببریم، و شخصیت دینی و علمی او را در عصری که می زیسته است یعنی نیمه اول سده سوم هجری در میان انبوه محدثان و فقهای خاصه و عامه، چنان که می باید درک کنیم.

استادان

حسین بن سعید اهوازی، گذشته از شاگردی و افتخار مصاحبت سه امام معصوم یعنی امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام، نزد بسیاری از شاگردان بزرگ ائمه نیز شرایط شاگردی و کسب فقه و حدیث و تفسیر قرآن و اخلاق و معالم حلال و حرام، به جای آورده است.

از جمله استادان او عبارتند از: حریز بن عبدالله، عثمان بن عیسی، فضالة بن ایوب، محمد بن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، نضر بن سوید، ابوالجهم ثویر بن ابی فاخته، ابوعلی بن راشد، ابوعلی خزّاز ابوالفضیل، ابان بن عثمان، ابراهیم بن ابی البلاد، ابراهیم بن ابی محمود خراسانی، ابراهیم بن سفیان، ابراهیم بن عبدالحمید، ابراهیم بن اسحاق.

شاگردان

حسین بن سعید اهوازی چندان که در شهرها و کشورها به دنبال مشایخ حدیث و استادان اخبار و روایت و ضبط و ثبت آثار آنان و تألیف اندوخته های علمی خویش بوده، کمتر توفیق یافته که معلومات خود را به شاگردان بسیار منتقل سازد. به همین جهت می بینیم افراد اندکی از وی اخذ حدیث کرده اند. البته این بدان معنی نیست که او معلومات خود را ناگفته گذاشته است. زیرا افرادی را که در زیر نام می بریم و همگی از اعاظم محدثان و فقها و علمای شیعه بوده اند و از شاگردان او بشمار می روند، مجموع روایات و کتب او را یا با قرائت بر وی یا با اجازه از او نقل کرده و دانش او را به یادگار گذارده اند:

احمد بن محمد بن عیسی، حسین بن حسن بن ابان قمی، فرات بن ابراهیم، محمد بن خالد برقی، احمد بن حسین سعید (پسرش)، ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن محمد بن خالد برقی، بکر بن صالح، سهل بن زیاد آدمی، علی بن حکم، علی بن مهزیار اهوازی، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن عیسی عبیدی، علی بن ابی حاتم قزوینی، ابراهیم بن مهزیار اهوازی، ابومحمد بن ابی جهم، احمد بن قتیبه، احمد بن محمد بن سکن قرشی، احمد بن محمد دینوری، سلیمان بن سفیان معروف بن ابوداود مسترق، محمد بن جعفر بن بطه قمی، و محمد بن حسین بن ابی الخطاب.

آثار و تألیفات

چنانکه نقل شد، حسین بن سعید دارای سی کتاب معروف بوده است که برادرش حسن بن سعید هم در روایت آن شرکت داشته است. سی کتاب حسین بن سعید که بیشتر در زمینه فقهی است، چنان متقن و مستند و با دقت نظر و اطلاع وسیع و اعتماد و اطمینان تصنیف شده و مورد توجه معاصران و دانشمندان قرار داشت، که در پختگی و خوبی نمونه بود و ضرب المثل شد.

چنان که فهرست شیخ و رجال نجاشی نوشته اند، در همان اوقات که این سی کتاب تدوین گردید، سایر دانشمندان نیز در همان زمینه ها سی کتاب نوشتند، بعدها نیز دیگر محدثین بزرگ به تقلید از وی نیز سی کتاب تصنیف کردند.

این معنی به خوبی شخصیت حسین بن سعید و نفاست و محتوای کتب او را روشن می سازد، و ما را از توضیح بیشتر بی نیاز می گرداند، و اینک فهرست سی کتاب مشهور حسین بن سعید: کتاب وضو، کتاب صلوة، کتاب زکات، کتاب صوم، کتاب حج، کتاب نکاح، کتاب طلاق، کتاب عتق و تدبیر و مکاتبه، کتاب أیمان (قسم ها) و نذور (نذرها)، کتاب تجارات و اجارات، کتاب خمس، کتاب شهادات، کتاب صید و ذبائح، کتاب مکاسب، کتاب اشربه (نوشیدنی ها)، کتاب زیارات، کتاب تقیه، کتاب رد بر غلات، کتاب مناقب، کتاب مثالب، کتاب الزهد، کتاب مروت، کتاب المؤمن، کتاب تفسیر قرآن، کتاب وصایا، کتاب فرایض، کتاب حدود، کتاب دیات، کتاب ملاحم، و کتاب دعا.

از سی کتاب حسین بن سعید تاکنون دو کتب آن چاپ و منتشر شده است. نخست کتاب «المؤمن» (حقوق مؤمنین و فضیلت آنها) او که با ترجمه اردو در هند چاپ شده؛ و دیگری کتاب «الزهد» که اخیرا در قم انتشار یافته است. نسخه خطی کتاب «الصوم» او نیز در کتابخانه مرحوم آیت الله حکیم در نجف اشرف موجود است.

در دیدگاه عالمان رجال

نام حسین بن سعید در تمام کتابهای رجالی شیعه و حتی برخی کتب اهل سنت بخوبی می درخشد. نجاشی بطور غیرمستقیم و با تعریف و تمجید از کتابهای حسین بن سعید شخصیت او را ستوده و در این رابطه گفته است: کتابهای حسین بن سعید و برادرش بسیار خوب و نیکو بوده و همگان به آنها عمل نموده اند.

شیخ طوسی در «رجال» و «فهرست» خود به ستایش حسین بن سعید پرداخته و او را فردی مورد وثوق و اطمینان دانسته است.

علامه حلی متوفای ۷۲۶ هجری نیز در کتاب «خلاصةالرجال» خود به توصیف و تشریح شخصیت والامقام حسین بن سعید پرداخته و از او بطوری شایسته نام برده و چنین گفته: ... ثقة عین جلیل القدر... .

سایر دانشمندان رجال شیعه همچون: ابن شهرآشوب، ابن داود و خالد برقی و... نیز به معرفی و ستایش این راوی و عالم جلیل القدر پرداخته اند.

پانویس

منابع

• علی دوانی، "الحسین بن سعید الاهوازی" تلخیص از کتاب مفاخر اسلام، جلد ۱، صفحه ۳۹.
• ستارگان حرم، ج ۵، "حسین بن سعید اهوازی"، علی محمدی یدک.

پیوندها

• زندگینامه

• کتاب الزهد